به بهانۀ صد سالگی Hans Albert هانس البرت . نادر نورزایی
نادر نورزایی. اپریل، 2021
به بهانۀ صد سالگی
Hans Albert هانس البرت
هانس البرت (1921- ) فیلسوف آلمانی در 8
فبروری امسال 100 ساله شد. البرت یکی از مدافعین و بسط دهنده گان نظریه ای خِرد
گرایی انتقادی است. وی یکی از دوستان نزدیک کارل پاپر است و در شهر ما هایدلبرگ
زندگی می کند. هر وقت پاپر به آلمان می آمد، مهمان البرت بود. پسر البرت، کورت
البرت که دوست دوران دانشجویی من است، آن زمان می گفت این دو پیر مرد همیشه باهم
در مورد نظریه انتقادی صحبت می کنند که من چندان به این حرف ها علاقه ندارم. دو
سال قبل که با کورت البرت صحبت کردم و می خواستم به ملاقات هانس البرت بروم، برایم
گفت که نباید انتظار داشته باشم مانند گذشته از او چیزی بپرسم و او جوابی طولانی
بدهد. بسیار غمگین شدم. هانس البرت انسانی بسیار با هوش و همزمان رُگ گوی با منطقی
بُران بود. به خاطر دارم که در بحث های تلویزیون آلمان چگونه با کشیشان مسیحی در
بارۀ منطق ضعیف آنها صحبت می کرد. او آدمی مشاجره جو هم بود که حالا در این سن و
سال دیگر متاسفانه قدرت بحث و مباحثه را ندارد.
کارل پاپر
هانس البرت یکی از سخن ران های بحثی در اواخر سالهای 60 میلادی در آلمان بود که تحت نام "مباحثه ای آمانی در پوزیتویزم" معروف شده است. (Der Positivismusstreit) در این بحث سخن ران های مهم یکی کارل پاپر و دیگری تئودور ادورنو بودند. یورگن هابرماس هم از این سخن ران ها بود. سخن رانی های این فیلسوفان در کتابی به عنوان "مباحثه ای پوزیتویزم در جامعه شناسی آلمانی" در سال 1969 نشر شده است.
یکی از نو آوری های هانس البرت در نظریه خِرد انتقادی نظریه ای "سه گانه ای مونشهاوزن" است. کارل فریدریش فرای هر فُن مونشهاوزن (1720 - 1797) اشرافی آلمانی بود که به وی دروغ های شاخ داری را نسبت داده اند. یکی از این دروغ ها این است که گویا روزی مونشهاوزن با اسب خود در یک باتلاق می افتد که اسب وی قادر نیست از آن بیرون شود. مونشهاوزن با این ترفند خود را نجات می دهد که از مو های سر خود می گیرد و می کشد و خود و اسب خویش را از باتلاق بیرون می کند!
بحث البرت در سه گانه ای مونشهاوزن این
است که ما نمی توانیم در معرفت به یقین قطعی برسیم. برای اینکه شناخت و دانش حقیقی
را از عقاید، باور ها و نظر های روزمره متمایز کنیم، به مسئله ای بر می خوریم که
شاید اساسی ترین مسئله ای معرفت شناسی باشد و آن یعنی مسئله ای تعلیل و جستجوی
بنیاد های امن و یقینی در دانش. دانش انسان دنبال حقیقت است که در آن هیچ شکی
نباشد، یعنی جستجوی نقطه ای ارشمیدوسی در ساحه ای معرفت. هانس البرت در کتاب
"رساله ای در خِرد انتقادی"
(Traktat über kritische Vernunft) به این باور است که نقطه ای ارشمیدوسی در معرفت وجود ندارد. وی در همین کتاب
سه گانه ای مونشهاوزن را معرفی می کند که من آن را به طور بسیار خلاصه در ذیل می
آوردم. لازم است یک مفهوم را از قبل تعریف کنیم و آن گزاره یا قضیه است.
گزاره یا قضیه: جمله ای خبری است که در
حال حاضر یا آینده دارای ارزش درست و یا نا درست (راست و یا دروغ، صدق و کذب)
باشد. جمله های پرسشی، امری و عاطفی (بیان احساسات) گزاره گفته نمی شوند. در منطق
مدرن ما منطق گزاره ها، منطق مقولات، منطق محمولات و منطق مُوجِهات ( نسبت محمول
به موضوع از نوع ضرورت و امکان است) را داریم، ولی منطقی برای جملات پرسش و امر
وجود ندارد و نمی تواند وجود داشته باشد چون صدق و کذب در مورد امر و پرسش ممکن
نیست.
سه گانه ای مونشهاوزن (Münchhausen Trilemma) را هانس البرت (1921- )، در کتاب اش تحت
عنوان رساله در بارۀ خِرد انتقادی (Traktat
über kritische Vernunft) در سال 1968 مطرح نمود. موضوع این سه گانه امکان ناپذیری اثبات گزاره ها است.
یعنی ما هیچ گزاره ای را به طور یقین نمی توانیم ثابت کنیم. این سه گانه به صورت
خلاصه قرار ذیل است:
اگر در بارۀ هر گزاره ای پرسیده شود:
"از کجا می دانیم این درست است؟" ما ممکن است برای آن دلیلی بیاوریم.
عین پرسش در بارۀ دلیل هایی که در ادامه می آوریم هم صادق است و می تواند پرسیده شود.
در این صورت ما فقط 3 گزینه خواهیم داشت که هر سه آنها قناعت بخش نیستند.
1. دور: که در آن دلیل گزارۀ 1 گزارۀ 2 است. دلیل گزارۀ 2 گزارۀ 3 است، ...، دلیل
گزارۀ n-1 گزارۀ n است و دلیل گزارۀ n گزارۀ 1 است.
2. تسلسل: که در آن دلیل گزارۀ 1 گزارۀ 2 است و دلیل گزارۀ 2 گزارۀ 3 است، ...،
دلیل گزارۀ n-1 گزارۀ n است و گزارۀ n به سمت بی نهایت میل می کند.
3. رسیدن به دست کم یک اصل: که در آن دلیل گزارۀ 1 گزارۀ 2 است و دلیل گزارۀ 2
گزارۀ 3 است ، ... ، دلیل گزارۀ n-1 گزارۀ n است و گزارۀ n را به عنوان یک اصل بدون دلیل می پذیریم.
وقتی ما به یک امر مسلم و حس مشترک توسل می جوییم، این به باور هانس البرت یعنی به
یک دُگم و یا اصل جزمی می رسیم و در واقع کار رسیدن به یقین را رها می کنیم.
مورد سوم بر خلاف اصل دلیل کافی است. و
دور و تسلسل هم قابل قبول نیست. طرفداران نظریه ای خرد گرایی انتقادی به این نظر
اند که باور به اینکه یک گزاره قطعاً درست است، نا ممکن است اما هرچه برای بررسی
نا درستی یک گزاره بیشتر تلاش کنیم، یعنی بخواهیم مثال نقض اش را پیدا کنیم و
نتوانیم نا درست بودن آن را نشان دهیم، احتمال درست بودن گزاره بالا می رود.
نظرات
ارسال یک نظر